Árið 2013 Verðlaunaritgerð sem birtist á bls.7 í 29.tbl. Lesbókar Morgunblaðsins 13. Október 1963

Mikið hef ég verið svartsýnn ungur maður, því ritgerðin byrjar á miklum heilaspuna um það hvernig Jörðin geti farist á hinn aðskiljanlegasta hátt. Þetta nær yfir rúmlega eina A4 síðu af þeim sjö sem greinin tekur í dag, eftir að ég náði í hana á vefinn og setti upp í Word 2013.

Ritgerð: Ég lýsi því svo yfir að þar með sé svartsýninni lokið, við séum komin til ársins 2013 í byrjun júlí og sólin skín. Við erum stödd á háu fjalli, lítum yfir Suðurlandsundirlendið og þar eru endalausar raðir uppblásinna stórra gróðurhúsa sem rækta grænmeti. Síðan er ræktun lýst í löngu máli; minnst á gerlagróður og DNA ræktun – erfðabreyttan gróður?

Hvað gerðist? Verst að grænmetið er allt soðið niður en ekki dreift fersku.  Í dag er uppblásið íþróttahús í Hveragerði og rætt um að byggja stórt og mikið gróðurhús í Grindavík til að rækta tómata til útflutnings. Þó nokkur umræða hefur verið um erfðabreytt korn og önnur matvæli. ‒ Ef til vill ekki alveg það sem ég átti við, en uppblásið hús og stórt gróð...

Ritgerð: Hvað með blessaðar kýrnar og önnur húsdýr? Hér nefni ég í fyrsta skipti  „rafmagnsheila“ sem sér um velferð dýranna sem ganga laus í tilbúnum dölum. Mjaltir eru vélrænar og það útskýrt með orðinu automatískar, stjórnað af rafmagnsheila sem fylgist með velferð dýranna. Ég segi reyndar að menn umgangist ekki dýrin nema þá helst dýralæknar og ‒ takið eftir ‒ dýrasálfræðingar! Hestar eru einkum notaðir til skemmtana og útreiða.

Hvað gerðist? Rafmagnsheili verður framvegis nefndur „tölva“ í þessari grein. Í nokkrum kúabúum á landinu ganga kýr lausar og láta mjólka sig sjálfvirkt (vélrænt) þegar þeim sýnist og tölva skráir allt. Dýrasálfræði er viðurkennt fag og eru hestar notaðir í annað en útreiðar?

Ritgerð: Ég tel að útgerðarfélög verði dottinn úr „tízkunni“ en sjálfvirkir, mannlausir, egglaga togarar sendir á miðinn og öllu sé stjórnað af tölvum. Björgunarbátar eru líka egglaga og því lokaðir. Lesa má úr textanum að útgerðin sé þjóðnýtt og „Veiðimiðstöðin“ sjái um útgerðina og bregðist við, bili báðar tölvurnar í togaranum. Greinilega kemur fram að veitt er með rafmagni og aflinn verkaður um borð. Skemmtiferðaskip á loftpúða með öllu sem til þarf og kölluð „Fljótandi borgir“.

Hvað gerðist? Útgerðarfélög hafa aldrei verið sterkari, enda hirða þau ágóðann sem þjóðin ætti að njóta. Þótt togarar sökkvi ekki lengur eru þeir ekki egglaga, heldur hefur verklag breyst til batnaðar en björgunarbátar eru nú lokaðir. Karlinn situr reyndar enn í brúnni, en hann situr inn í hrúgu af flatskjáum sem sýna veiðislóð, öldugang, dýpt, veður og hver veit hvað ‒ nema karlinn sjálfur. Afli hefur verið verkaður um borð í nokkuð langan tíma, en sú verkun virðist nú vera að á leiðinni í land að nýju og það er vel.  ‒ Í nýjustu rannsóknum á veiðiaðferðum eru gerðar tilraunir með að veiða með ljósi og dælubúnaði. Skemmtiferðaskip eru fljótandi borgir með öllu, en á loftpúða? Það mátti reyna.

Ritgerð: Reykjavík; einnar hæðar íbúðarhús en háar og glæsilegar byggingar fyrir iðnað, tækni, lækna og lögfræðinga. Skrifstofumaðurinn vinnur á tölvu og getur unnið fyrir hvern sem er hvar sem er á landinu. Mikill gróður á götum Reykjavíkur. Vetrarföt með innbyggðum hita ‒ eða kulda, ef það verður of heitt. Hljóðlausir lofbílar og sekt við að valda hávaða. Allir flutningar neðanjarðar og jarðgöng um landið þvert og endilangt.

Hvað gerðist? Einnar hæðar íbúðarhús eru helst í úthverfum en miklir skrifstofuturnar eru víða í Reykjavík. Þú getur unnið á tölvu hvað sem er, hvar sem er, fyrir hvern sem er. Gróður á götum? Svo mikill að skipta þarf um tré svo ræturnar eyðileggi ekki gangstéttirnar. Vetrarföt eru kannski ekki með innbyggðum hita, en mikið eru þau betri en nælonskyrturnar og gerviefnafrakkarnir í denn. Hvalfjarðarjarðgöng voru ekki grafin fyrr en á árunum 1996 til 1998, rúmum þrjátíu árum síðar, en þeim fjölgar stöðugt.

Ritgerð: Skrifstofumaðurinn á heimleið í svifbíl sem ratar sjálfur heim. Heima er konan að tala í þráðlausan sjónvarpssíma. Hann kveikir á þrívíddarsjónvarp með Hi-Fi-elektrónískum stereóhljómi og hlustar á afganginn af framhaldsleikriti... Heimilistölvan hafði skynjað að hann sofnaði og tók upp restina af leikritinu. Sendingin var um gervitungl. Heimilisfólk notar plastkort (reyndar í barmi) í stað lykla sem tölvan les. Drengurinn les upp stíl á íslensku og tölvan þýðir hann yfir á spænsku. Stúlkan les upp prjónamynstur sem tölvan prjónar, gerir hnappagöt og festir tölur. Merkilegur ís- eða kæliskápur með snúanlegum hillum í útvegg hússins með hurðum að utan og innan.

Hvað gerðist? GPS þykir ekki merkilegt lengur, en ætli ég hafi ekki fengið þessa dellu með svifbíla úr stuttum teiknimyndum sem voru sýndar á undan aðalmyndunum í Austurbæjarbíói. Þráðlaus sjónvarpssími heitir víst „smart sími“ í dag. Þrívíddarsjónvarp er raunveruleiki en hljóðtækin heita „heimabíó“ eða eitthvað álíka. Hreyfiskynjarar eru notaðir sem þjófavörn. Ég eignaðist 22ja tommu svart hvítt túbusjónvar 1966 en gat ekki tekið upp lifandi mynd úr sjónvarpi fyrr en 1981. Ég var með þeim fyrstu sem keyptu VHS tæki og tók upp sjónvarpsþættina COSMOS með Carl Sagan. Plastkort sem lyklar eru aðallega notaðir á hótelum; önnur plastkort þekkjum við sem greiðslukort og sem skilríki. Tölvur geta þýtt af einu tungumáli yfir á annað, en Google-þýðing á íslensku er auðþekkjanleg. Að lesa prjónavél fyrir svo hún prjóni var andvana fædd hugmynd. Kæliskápurinn kemur eflaust til af því að ég vann við heimkeyrslu á vörum til fínna frúa í Garðabænum þá um sumarið með glænýtt ökuskírteini í veskinu.

Ritgerð: Garðurinn er yfirbyggður með suðrænum gróðri, háfjallasól, sundlaug, grilli og sjálfvirkum bar. Á meðan þau skipta um föt fer sjálfvik ryksuga um húsið. Þau reykja trefjasígarettur. Gestirnir hafa með sér svolítið sjónvarpstæki sem er „barnapía“. Hægt er að snúa húsinu. Á morgnana hefur tölvan sinnt því sem henni var falið kvöldið áður. Hugmyndir um kostnað, verð á rafmagni og brjálaða rafmagnsheila.

Hvað gerðist? Garðar eru ekki yfirbyggðir en fólk hefur háar girðingar í kringum garða sína og notar útihitara svo hægt sé að grilla á kvöldin. Sjálfvirkar ryksugur eru til af mörgum gerðum og fást í næstu raftækjaverslun. Trefjasígarettan varð að Rafsígarettu. Sjónvarpstæki sem barnapía heitir „app“ fyrir smartsíma. Til hvers að snúa húsinu ‒ bara til þess að horfa á sólarlagið? Nú er verð komið í fleirtölu, rafmagn er ekki svo dýrt, en menn „hakka“ sig inn í tölvur svo þær tína vitinu.

Ritgerð: Lokaorðin eru um flugmálin, sumarbústað á Tunglinu og annað tengt geimnum. Merkilegt að barneignir skuli takmarkaðar við tvö börn. Og svo þérar maður lesandann að lokum og segir: „...að ef þér trúið því, sem þér lásuð, má búast við að það rætist.“

Hvað gerðist? Gagarín fór út í geiminn 12. Apríl 1961 og ég skrifaði þessa ritgerð sumarið 1963, uppfullur af hugmyndum um geimferðir í framtíðinni. Takmarkanir á barneignum 1963? Fyrsta „glasabarnið“ fæddist 1978 og þéringar lögðust af á fyrri hluta áttunda áratugar síðustu aldar.

Þökk fyrir lesturinn,

Jón Axel Egilsson ‒ 50 árum síðar

Hvað er þjóðfræði?

   Þar sem ég les þjóðfræði við Háskóla Íslands er ég iðulega spurður um hvað fagið sé og til að forðast of miklar útskýringar segi ég að það sé nokkurs konar framhald af sagnfræði, því allir virðast halda að þeir viti allt um sagnfræði. En svona til gamans kemur hér stutt ritgerð eftir mig sem svarar vonandi spurningunni:  Hvað er þjóðfræði?

Ég hitti nokkra kunningja mína sem ég hafði ekki séð lengi og þeir spurðu hvað væri að frétta.  Ég svaraði eins og vera bar og minntist á að ég læsi þjóðfræði við Háskóla Íslands. Það virtist ekki koma  þeim á óvart því þeir vissu um áhuga minn á þjóðsögunum og tengdu þjóðfræðihugtakið beint við sögurnar og útkoman varð þjóðsagnafræði. Tveir þeirra spurðu þó hvort eitthvað meira fælist í þessu heiti og þótti mér þá gott að geta vitnað í bókina Þjóðtrú og þjóðfræði eftir Jón Hnefil Aðalsteinsson:

 

Þjóðfræði er vísindagrein sem fæst við rannsókn þjóðmenningar.  ... 

Í þjóðfræðiheitinu felst tvennt: annars vegar fræðin um þjóðina, heimildir og hugmyndir um þá þjóð sem rannsókn snýst um hverju sinni, líf hennar og starf, kosti og kjör, en hins vegar felst í heitinu fræði þjóðarinnar, sá fróðleikur sem dreginn hefur verið saman á liðinni tíð með hverri þjóð og lifað sem hluti af menningu hennar og borist sem arfur frá einni kynslóð til annarrar. (Jón Hnefill Aðalsteinsson, 1985:9)

 

Að sjálfsögðu mundi ég þetta ekki orðrétt því þá hefði hópurinn flutt sig um set og tekið upp léttara hjal og ég staðið einn eftir. Þar sem enginn okkar var að flýta sér settumst við inn á næstu krá og fengum okkur bjór. „Þetta gæti nú verið eitt verkefnið í fræðunum,“ sagði ég og lyfti upp bjórglasinu. Forvitni þeirra var vakinn og ég fræddi þá um að ein grein þjóðfræðinnar væri þjóðháttafræði sem fjallaði um verkmenningu, húsagerð, matargerð og þar af leiðandi um bjórbruggun ásamt handiðnum og klæðaburði.

„Eru þetta þá ekki bara þjóðsögur?“, var næsta spurning. „Er þetta allt svona þjóð-eitthvað?“ og ég svarað að eitt þjóð-eitthvað í viðbót væri þjólífsfræði. Þegar í ljós kom að hvorki væri klám né stóðlíf á bak við það orð virtist sem áhuginn ætlaði að dofna en ég bætt þá við að „þjóðfræðin væri yfirgripsmikil grein sem tengdist mörgum greinum innan Háskólans.“

„Hvaða greinum?“ var spurt og ég sá fyrir mér mynd þar sem stóð orðið Þjóðfræði í litlum kassa en allt í kring sveimuðu aðrir litlir kassar með nöfnum eins og sagnfræði, félagsfræði, mannfræði, trúarbragðafræði, bókmenntafræði, íslenska, listasaga, fornleifafræði, safnafræði og ferðamálafræði.    Þótt ég sæi þetta svona glögglega fyrir mér fannst mér ég þurfa að nefna mannfræði og trúarbragðafræði.

„Áttu við guðfræði?“ var spurt. „Guðfræði er trúarbragðafræði,“ var svarað úr annarri átt, „kemur þetta ekki inn á þjóðtrúna?“

„Fyrst þú ert að minnast á þjóðtrúna,“ svaraði ég, „þá er nútímamerking orðsins ekki nema hundrað ára gömul. Áður merkti þjóðtrú sama og ríkistrú eða þjóðkirkja.“ Þegar ég sá himnu færast yfir augu þeirra bætti ég við: „Andstæða þjóðtrúar var hjátrú sem þýddi aukatrú líkt og hjákona merkir aukakona.“

„Þú hefur ekki nælt þér í „aukakonu“ í Háskólanum?“ gall við í æringja hópsins og menn hlógu. „Þær gætu verið dætur mínar,“ svaraði ég, „og jafnvel sonardætur,“ bætti ég við. „Ég heyrði einmitt einhvers staðar að kvenfólk sækti í Háskólann,“ sagði fréttahaukurinn í hópnum, „svo það hlýtur að vera allt fullt af kvenfólki í kringum þig?“ „Minnstu ekki á það,“ svaraði ég, „ég er eini „strákurinn“ í bekknum og allir kennararnir eru kvenmenn.“ „Er nauðsynlegt að hafa stúdentspróf til að komast í Háskólann?“ spurði kvennamaðurinn í hópnum.

Það er heilmikið órannsakað í þjóðfræðinni, meðal annars hvers vegna „strákar“ skuli alltaf þurfa að ræða um kvenfólk þegar þeir hittast.

 

Þessi viðbót er færð í dag, 29. apríl 2007: Ef þig langar til að sjá allar sætu stelpurnar klikkaðu þá á http://www.graenagattin.net/jolasjo

 

                                                       Heimildaskrá 

     Árni Björnsson, (1996). Hvað merkir þjóðtrú. Skýrnir, (179)

    Félagsvísindadeild. (2006). Þjóðfræði. Upplýsingabæklingur um þjóðfræði. Háskóli Íslands;   Reykjavík.

    Jón Hnefill Aðalsteinsson, (1985). Þjóðtrú og þjóðfræði. Iðunn: Reykjavík.

    Þjóðbrók. (2005). Vefur þjóðfræðinema. Sótt 26. september 2006 af

              http://www.hi.is/nem/thjodbrok/namid.htm.